Kaupfélag Skaftfellinga í Brydebúð. Mynd: Margrét Oddsdóttir
Brydebúð
Brydebúð á sér langa sögu og er fyrsta byggingin sem reis varanlega á Víkursandi jafnframt því að vera elsta timburhúsið sem stendur á Suðurlandi fyrir utan Húsið á Eyrarbakka. Sagan hússins hófst árið 1829 þegar P.C. Knudtzon stórkaupmaður fékk útmælda verslunarlóð í Vestmannaeyjum og heimild til að hefja þar verslunarrekstur.
P.C. Knudtzon fékk mág sinn Th. Thomsen, kaupmann í Hafnarfirði, í félag við sig um verslunarreksturinn í Eyjum og á árunum 1830 og 1831 byggðu þeir þar íbúðarhús fyrir verslunarstjóra, stórt verslunar og vörugeymsluhús, annað minna vörugeymsluhús og fiskhús. Verslun sína í Vestmannaeyjum nefndu þeir Godhaab og það nafn festist einnig við íbúðarhúsið.[1]
Þann 11. ágúst 1831 lét sýslumaður framkvæma skoðunar- og matsgerð á lóð og húsum hinnar nýju Godthaabsverslunar. Í matsgerð sinni segir hann stærstu bygginguna talda vera byggða úr góðu timbri og virt á 2800 ríkisdali. Húsið er sagt 30 álnir á lengd og 15 á breidd, þakið tvöfalt að sunnan og sölubúð í austurenda.[2]
Pétur Bryde keypti eignir Godhaabverslunar í Vestmannaeyjum árið 1894 en hóf þar aldrei verslunarrekstur. Þess í stað lét hann taka niður gömlu sölubúðina frá 1831 og flytja til Víkur í Mýrdal. Þar reis úr viðum hennar það hús sem í daglegu tali er nefnt Brydebúð.
Verslunarhús Brydeverslunar ásamt járnbraut sem notuð var til vöruflutninga / Ljósmyndari: Ólafur Jónsson
Á gömlum myndum úr Eyjum má sjá að ekki hafa orðið miklar breytingar á útliti hússins við flutninginn. Kvisturinn sem nú setur svip á húsið, var hins vegar ekki byggður fyrr en löngu síðar, eftir 1914.[3] Það ár seldi Bryde húsið nýjum eigendum. Húsið er samt nokkru lengra en það var upphaflega eða um 42 álnir (26,54 metrar) í stað 30 álna samkvæmt skoðunargerðinni frá 1831. Ekki er ólíklegt að faktorsíbúðinni, sem var í vesturendanum, hafi verið bætt við, þar sem engin íbúð var í húsinu meðan það stóð í Eyjum.
Á manntalsþingi sem haldið var í Vík 16. Júní 1915, var m.a. þinglýst afsali dagsettu 21. september. Þorsteinn Þorsteinsson keypti þá eignir J.P.T. Bryde í Vík og rak ásamt Jóni syni sínum verslunina Þorsteinsson & Co allt til ársins 1926 er Kaupfélag Skaftfellinga tók við eignum félagsins. Afsalið fyrir húseigninni var dagsett 15. maí 1926.[4]
Verslunarhús Kaupfélags Skaftfellinga / Ljósmyndarar: Sigurjón Kjartansson og Björgvin Salómonsson
Verslun Kaupfélagsins var rekin í Brydebúð allt til ársins 1975 þegar flutt var í nýtt verslunarhús austar í þorpinu. Margvíslegar breytingar voru gerðar á Brydebúð meðan húsið var í eigu Kaupfélags Skaftfellinga. Þegar Kaupfélagið keypti Brydebúð voru liðin 30 ár frá því húsið var reist í Vík. Litlar sem engar breytingar höfðu verið gerðar á því fyrir utan að stór kvistur var settur á húsið árið 1915 og sérstök íbúð innréttuð í honum. Nokkru eftir að Kaupfélagið eignaðist húsið voru gerðar allverulegar breytingar á innréttingum hússins. Skrifstofurnar sem voru norðan til voru þá fluttar í suðurhlutann þar sem áður var vörugeymsla en hún flutt í gamla skrifstofuplássið.[5]
Um leið og skrifstofurnar voru færðar til með þessum hætti var kolakynt miðstöðvarhitun líka sett í húsið en nokkru fyrir 1950 tók olía við af kolum sem hitagjafi.[6]
Eins og áður voru skrifstofur og vörugeymslur um miðbik hússins, sölubúðin í austurendanum og sjö herbergja íbúð á tveimur hæðum í vesturendanum.[7] Í lýsingu erindreka SÍS á húsnæðinu, undirritaðri 7. mars 1936, segir að verslunarhúsnæðið sé raflýst, með miðstöðvarhitun og vatnsleiðslu og rafmagn notað til suðu. Innréttinging í búðinni er talin gamladags og þarfnist viðgerða.[8] Þarna var stærð hússins sögð 26,5 x 8,75 metrar og kemur það heim að kalla við nútímamælingar.
Á árunum 1948 og 1949 voru gerðar mjög verulegar breytingar á öllum innréttingum í Brydebúð. Sölubúðin var þá stækkuð um skrifstofuplássið, skrifstofurnar færðar í kaupfélagsstjóraíbúðina á neðri hæð í verstur-enda. Kvistbyggingin og vesturhluti risæðarinnar voru endurbyggð og þar innréttuð íbúð fyrir kaupfélagsstjóra. Þessum framkvæmdum lauk í maímánuði 1949 og hafði þá einnig verið steyptur eldtraustur klefi fyrir verslunarbækur og verðmæt skjöl félagsins.[9] Eitt af því sem hvarf úr sögunni við þessa miklu breytingu á innviðum hússins var rennan sem notuð hafði verið til að flytja sykur og kaffibaunir ofan af lofti í skúffur innan við búðarborðið.[10]tvö herbergi á neðri hæð fengu að halda sér við allar þessar umbyltingar, „gamla eldhúsið og svefnstofa“.[11]
Kaupfélag Skaftfellinga hætti rekstri í Brydebúð árið 1981. Húsnæðið var þá leigt Prjónastofunni Kötlu sem rak starfesemi í húsinu allt til ársins 1986 er reksturinn komst í þrot. Saumastofan Gæði var þá stofnuð og hélt rekstrinum áfram með svipuðu sniði í húsinu til ársins 1992 en þá varð fyrirtækið gjaldþrota. Víkurprjón tók við rekstri saumastofunnar og rak starfsemi í Brydebúð til ársins 1995.
Brydebúð í janúar 1997 / Ljósmynd: DV, 15. janúar 1997
Árið 1996 keypti Mýrdalshreppur húsið af Búnaðarbanka Íslands sem hafði eignast húsið við nauðungarsölu. Sveitarstjórn gaf þá nýstofnuðu félagi húsið, Menningarfélaginu um Brydebúð, sem hafði það að markmiði að endurbyggja húsið í sem næst upprunalegri mynd. Endurbygging hússins hefur gengið vel með fjárstuðningi einstaklinga, fyrirtækja og opinberra aðila. Eins og áður segir komst húsið í eigu Kötlusetur ses árið 2010.
Frá því í byrjun júní 2000 hefur húsið verið aðgengilegt almenningi með sýningum s.s. um mannlíf og náttúru í Mýrdal, skipströnd við Suðurströndina og ævi Sigrúnar Jónsdóttur kirkjulistakonu. Þá var opnað kaffihúsið Halldórskaffi árið 2000 er hlaut nafnið í virðingarskyni við Halldór Jónsson athafnamann í Suður-Vík.
Samtals er húsið 568 m2 að flatarmáli með sölum og veitingaaðstöðu á neðri hæð en íbúð og litlum sal á efri hæð. Til stendur að Brydebúð verði áfram menningar- og listamiðstöð í Mýrdal. Í ófyrirsjánlegri framtíð verður þar jafnframt meginþunginn í starfsemi Kötluseturs. Ætlunin er að einfalda sýningahald í húsinu og einblína meira á eldstöðina Kötlu. Sú sýning mun varpa ljósi á hið stórfenglega náttúrufar Mýrdalsins með Kötlu í miðpunkti en flétta um leið inn í hana brot úr sögu Mýrdælinga.
Brydebúð í júlí 2010
[1] Þorsteinn Þ. Víglundsson, Blik 31. árg., bls. 167-171
[2] Þorsteinn Þ. Víglundsson, Blik 31. árg.,, bls. 168
[3] Ólafur Jónsson, Vík (f. 1895), viðtal K.Ó. við Ólaf 1987
[4] Veðmálabók fyrir Vestur-Skaftafellssýslu, löggilt 16.10.1916, bls. 383-385.
[5] Einar Erlendsson og Magnús Finnbogason: Drög að sögu Kaupfélags Skafgrellinga, handrit frá 1950, bls. 20
[6] Einar Erlendsson og Magnús Finnbogason: Drög að sögu Kaupfélags Skafgrellinga, handrit frá 1950, bls. 20
[7] Gögn SÍS um K.S. „Athugasemdir við fjárhagsreikning K.S., Vík pr. 31.12.1934“ undirritað af Ragnari Ólafssyni 7.3.1936
[8] Gögn SÍS um K.S. „Athugasemdir við fjárhagsreikning K.S., Vík pr. 31.12.1934“ undirritað af Ragnari Ólafssyni 7.3.1936
[9] Einar Erlendsson og Magnús Finnbogason: Drög að sögu Kaupfélags Skafgrellinga, handrit frá 1950, bls. 20
[10] Sigurður Hallgrímsson. Viðtal K.Ó. við hann 3.12.1989.
[11]Einar Erlendsson og Magnús Finnbogason: Drög að sögu Kaupfélags Skafgrellinga, handrit frá 1950, bls. 20